Jose Esquinas-Alcazar Doktorea da Madrilgo Unibertsitate Politeknikoan Ingeniaritza Agronomoan, baratzezaintzan masterra egin du eta Kaliforniako Unibertsitatean, berriz, genetika doktorea. Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea FAOn lan egin du 30 urte baino gehiagoz, batez ere nekazal biodibertsitatea, baliabide genetikoak, nazioarteko kooperazioa eta elikadurarako eta nekazaritzarako etika gaietan. Mantxatar nekazarien semea eta biloba, Esquinasek familia arteko nekazaritza eta baliabideen bidezko banaketa aldarrikatzen du.
Behin baino gehiagotan aipatu duzu “Landa-eremua unibertsitate onena izan da”. Zer dela eta?
Bai, gauza asko ikasten dituzu zelaian. Horietako bat paziente izatea da. Hazi bat landatzen duzunean ernatu arte itxaron behar duzu, gero ureztatu behar duzu, zaindu, loratu egin arte... Pazientzia hori garrantzitsua da eta laguntzen zaitu arriskuak hartzera. Izan daiteke txolarreek zure landarea jatea, baina esaerak esaten duen bezala, “Txolarreen beldur inoiz ez baduzu landatzen, inoiz ez duzu uzta bilduko”. Pertseberantzia ere garrantzitsua da eta gainera, zelaiak, badu diziplinartekotasun handi bat. Nekazaria zarenean ezagutza praktikoak behar dituzu, meteorologiari buruz, edafologia, lurra, biologia, botanikari buruz... Jakin behar duzu noiz erein ahal dezakezu, noiz jasotzen den eta nola jasotzen den, adibidez. Horregatik, Ciceronek zioen moduan, nekazaritza jakintsuaren lanbidea da, umilarentzat egokiena eta pertsona libreentzako lanbide duina. Hori bai, nekazaritzari buruz ari naiz eta ez gaur egungo nekazal industria. Hala ere, esan dudan guztiak ez du esan nahi unibertsitatea gutxietsi behar dela, zelaiko eta unibertsitateko jakinduria osagarriak dira eta izan behar dira.
Meloiak ikertu zenituen. Zer dela eta egin zenuen doktoretza meloien hazien dibertsitatearen inguruan?
Nire lehenengo doktoretza meloien dibertsitatearen inguruan egin nuen. 60. hamarkada zen eta etxean landatzen ziren, baina dibertsitate asko galtzen ari zen kolorea, forma, tamaina, usaina eta zaporeari dagokionez. Hori dela eta estatu osoko 380 barietate inguru jaso nituen; aipatzekoa da gaur egun 10 edota 12 bakarrik ekoizten direla. Nik bildutako asko orain germoplasma bankuan daude.
Encarnita Sanchez irratiko esatariak hasi zen ni deitzen “Pepe meloiduna”. Udako hiru hilabeteetan lan asko izan nuen, barietate bakoitzeko landare jakin batzuk ereiten nituelako eta ez nuen bakarrik planta bakoitzaren ezaugarriak ebaluatu behar, baizik eta planta bakoitzaren meloi guztiak. Horrek esan nahi du milaka meloi baino gehiago. Ikasleek nirekin zetozen, baina ez zen nahikoa eta laguntza behar nuen. Horrela Encarnita Sanchezekin akordio batera iritsi nintzen: nik egunero irratian zelaian gertatutako bitxikeria edota pasadizo bat kontatzen nion eta berak laguntzaileak eskatzen zituen irratitik. Jende asko etorri zen eta doan lan egiten zuten interesgarria egiten zitzaielako proiektua. Lan egiten genuen, landareak polinizatzen genituen eta datuen bilketa egin. Oso ongi funtzionatu zuen.
Horren ondotik, FAOra joan zinen. Nola iritsi zinen?
Estatu Batuetara joan nintzen gero, genetikari buruzko doktoretza bat egitera. Itzuli nintzenean, FAOko misio bati harrera egin nion, germoplasmen bilketa egiten ari ziren eta horrela suertatu zen erakundean lanpostu bat eskatzea. Munduarentzat lan egiteko gogoarekin, sei hilabetetarako joan nintzen, baina hilabete horiek 30 urtetan bihurtu dira. Asko ikasi dut denbora honetan eta 120 herrialde baino gehiago ezagutu ditut.
Haziekin, baliabide genetikoekin eta nekazal dibertsitatearekin hasi nintzen lan egiten, ia-ia dibertsitatea galtzen ari zen labore guztietan. Alderdi teknikoan, misioetan, ikastaroak, ebaluazio proiektuak etab egiten genituen. Geroago konturatu ginen dibertsitate genetikoa ez zela galtzen arazo teknikoak zirela eta. Galera horren arrazoiak eremu sozioekonomikoan, etika eta politikan zuten jatorria; hortaz, irtenbideak bide beretik joan behar ziren. Horrek eragin zuen lana aldatzea eta lan juridikoagoa eta politikoagoa egin nuen, hala nola, parte hartu niun Baliabide Fitogenetikoen Nazioarteko Itunaren negoziazioan. Azken urtetan, berriz, nekazaritza eta elikadurarako etika batzordeko lehendakaria izan nintzen.
Nekazaritza eta Elikadurarako Baliabide Fitogenetiko Nazioarteko Ituna aipatu duzu. Zer-nolako garrantzia du nekazal biodibertsitatea mantentzeko?
Oso garrantzitsua da, izan ere, 20 urte indarrean daramatza eta hitzarmen loteslea da. Haatik, negoziazioa oso zaila izan zen eta gaia teknikoki konplexua eta politikoki oso konprometitua. Behin onartu egin zela ipar-hegoaldeko harremanetan pisu handiko harritzat hartzen da. Hirukoitza da itunaren helburua: belaunaldi guztietarako baliabide naturalen babesa; erabilera iraunkorra eta erabilera horretatik eratorritako onuren bidezko banaketa.
Horrez gain, oso garrantzitsua iruditzen zait 9. artikulua. Nekazari tradizionalen eskubideez hitz egiten du. Haiek gorde baitituzte tokiko barietateen haziak mendez mende eta gaurdaino kontserbatu dituzte. Erabaki politikoetan parte hartzera, onuren zati bat jasotzea edota ezagutza tradizionala babesteaz hitz egiten da. 140 herrialdeetako parlamentuek onartu zuten ituna.
Eta nekazaritza ekologikoaren garapenentzako garrantzitsua da?
Oso garrantzitsua da. Barietate tradizional haiek tokiko baldintza klimatikoetara egokituta daude, bai eta tokiko gustuetara. Hori dela eta, gaur egun nekazaritza ekologikoak dituen erronketako bat da kontuan hartzea eta sustatzea mota hauetako barietate tradizionalak. Izan ere, nekazariek egiten dute baina araudiak ez du honi buru hitz egiten.
Zer nolako egoera dute egun nekazal biodibertsitateak eta tokiko barietateek?
Asko aurreratu da, baina oraindik asko dago egiteke, batik bat biodibertsitatearen galera eragin zuten kausek jarraitzen dutelako. Gure nekazaritzaren uniformizazioa prozesu merkantilista baten eraginez handitu egin da eta ez badugu kausak deuseztatzen jarraituko du. Egia esan, aurrerapausoak eman dira kontzientziazioan eta germoplasma bankuetan ahal den hobekien kontserbatzeko. Esan behar da gutxiago aurreratu da in situ eta on farm kontserbazioan.
Gainera, aipatzeko da Espainia Europako nekazal biodibertsitate gehien duen herrialdea dela, zubia izan delako, bai Europa eta herrialde arabiarren artean eta baita ere Latinoamerika eta Europaren artean. Gainera, klima eta mikroklima dibertsitate handia dugu. Hala ere, ez dugu burujabetzarik. Beste herrialdeengan %85eko dependentzia du Espainiak. Hau da, gure soroetan arazoak ditugunean, %85eko kasuetan irtenbide genetikoak beste herrialde batzuetan bilatu behar ditugu.
Zer egiten ari da baliabide hauek babesteko eta mantentzeko? Zer-nolako neurriak hartu beharko lirateke?
Egin behar duguna da txostenak egiterakoan behetik gora egitea, inplikatutako eragile guztien parte hartzearekin. Espainian nazio txostenak egiten dira hemengo egoerari buruz eta ekintza planak. Baina ministerioen arteko mailan egin ohi dira eta adituek egiten dituzte, baina hemen ere beharrezkoa da demokratizatzea eta uste dut nahitaezkoa dela behetik gora egitea.
Horrez gain, uste dut oso garrantzitsua dela nazioarteko ituna bete-betean betetzea, gaurdaino alde batera utzitako artikuluekin ere. Horixe baita, adibidez, nekazarien eskubideen artikulua, adibidez.
Zer-nolako garrantzia dute tokiko barietateek nekazaritza ekologikoan?
Tokiko barietateak tokiko baldintzetara hobeki egokitutako barietateak dira, bai zoruari dagokionez, klimari, eta tokiko gustuei dagokionez. Hori dela eta, barietate hauen erabilerak input gutxiago erabiltzea eragiten du eta tokiko sukaldaritzara egokitutako tokiko ekoizpenaren gorakada eragiten du. Horregatik, egokitasun hobea niretzat gakoa da eta, gainera, nekazaritza ekologikoko tokiko identitatea mantentzen du. Carlo Petrini Slow Food-ren lehendakariak esaten du ez duela ulertzen nola defendatzen den eliza erromaniko bat edo monumentu historiko bat identitate sinbolo bezala, eta ez da modu berean defenditzen barietate tradizionalen eta lokalen existentzia, mendez mende garatu eta babestu direnak.
Azkenaldian transgenikoei buruz asko hitz egiten ari da. Zer esanen zenioke bakarrik transgenikoek mundua elikatu ahal dutela pentsatzen dutenei?
Esaten da transgenikoek gehiago ekoizten dutela eta biodibertsitatea eransten dutela. Lehenik eta behin, esan behar dut munduko gosearen arazoa ez dela ekoizpen arazoa. Mundua elikatzeko %60 gehiago ari gara ekoizten gaur egun, eta 35.000 eta 40.000 pertsonen artean egunero hiltzen dira munduan gosea eta malnutrizioa dela eta. Elikagaiak daude, behar duguna da nazioarteko merkatuan dauden elikagai horiek mahaira iristea eta gosea duten pertsonen ahotara. Ez da gehiago ekoiztu behar, tokiko ekoizpena sustatu behar da, elikadura burujabetza da behar duguna. Horixe da irtenbidea. Ez dugu elikagai gehiagoren beharrik, behar dugu horiek guztiak pertsona guztietara heltzea. Kennedyk esaten zuen bitartekariak eta gaitasuna dugula munduko gosea desagertzeko, baina behar duguna da borondate politikoa egiteko.
Elikaduraren galera eta botatzen dena oso handia da. Munduko elikagaien ekoizpenaren heren bat, 1.300 milioi tona metriko, galtzen dira eta botatzen dira urtero mundu osoan. Horietako elikagai askok zaborrean bukatzen dute. Europan 89 milioi tona metrikoez hitz egiten ari gara. Espainian, berriz, krisi garaian, 7,77 milioi tona metriko, hau da, 169 kilo biztanle eta urteko. Gainera, zakarrontzian amaitzen duten %30a ireki gabe botatzen dira iraungi direlako. Norbanakoaren ardura hor dago. Orain elikagaiak ez ditugu behar elikatzeko, orain merkantzia batean bihurtu dira.
Hori dela eta, irtenbidea da gehiago ekoiztea behar den tokian da. Ez da egia transgenikoek biodibertsitatea handitzen dutela. Gutxiegi erabili da dibertsitatea munduan. Izan ere, FAOren datuei jarraiki, gizakiok 8 eta 10.000 espezie desberdinen artean erabili du nekazaritzarako eta elikadurarako. Gaur egun ez gara 150 espezie baino gehiago landatzen ari, eta bakarrik horietako lau, garia, arroza, artoa eta patata %60an ari dira gizakion elikadura egiten. Hori dela eta, gutxiegi erabiltzen ari gara dugun biodibertsitate handia, eta gainera, orain erabili beharko dugu klima aldaketari aurre egiteko. Hortaz, argi dago transgeniko batek sor dezakeen biodibertsitatea oso txikia dela dugun biodibertsitatea kontuan hartuz.
Eta mundua elikatzeaz hitz egiten ari garela. Nekazaritza ekologikoak mundua elika ditzake?
Nire iritziz bai, nekazaritza ekologikoa zentzu zabalean ulertzen baldin badugu. Niretzat nekazal sistemen dibertsitateak da mundua elikatzen duena, hau da, nekazaritza ekologikoa, familiarra, organikoa, biologikoa, hirikoa eta guztien arteko sinergia. Ez dut uste sistema batek bestea gailendu behar duenik.
2014. urtean FAOk familia arteko nekazaritzaren nazioarteko urtea izendatu zuen, bereziki harremana duena nekazaritza ekologikoarekin. Konparaziozko ikerlan bat egin zen jakiteko zenbat elikagai iristen diren kontsumitzailearen ahora eta bertan ikusi zen %75 eta %80 artean familia arteko nekazaritzan dutela jatorria. Nork elikatzen du mundua? Ez da nekazaritza industriala, baizik eta familia arteko nekazaritza eta agroekologiarekin harreman handia du honek.
Badago beste ikerketa interesgarri bat eta bertan ez da bakarrik kontuan hartzen elikagaiaren ekoizpen kostua, baizik eta baita ere kontuan hartzen da ingurumen kostua eta gizakion osasunarentzako duen kostua. Ondorioa argi dago: ohiko produktu batengatik bakoitzak ordaintzen duen euroaren truke, gure zergen bidez bi euro gehiago ordaindu behar ditugu, nekazaritza mota honek eragiten dituen mina dela eta. Hortaz, produktu honen prezio erreala hiru eurokoa izanen litzateke. Azken finean, nekazaritza industrialaren ezkutuko laguntza da.
NNPEKren lan ildo bat da tokiko kontsumo ekologikoa sustatzea. Zer iritzi duzu “Hemen gehiago ekoiztea hemengoak elikatzeko” esaldiaren inguruan? Edo ongi dago Espainian gehiago ekoiztea beste herrialde batean kontsumitzeko?
Argi dago hemen gehiago ekoiztea beste leku batean jateko ez dela funtzionatzen ari, hori nazioarteko merkatuaren bidez egiten delako eta espekulazioz beteta dagoelako. Helburua da gehiago ekoiztea behar den tokian. Hemen ekoiztea behar duguna eta han ekoiztea behar dutena. Espainian kontsumitzaileengana iristen diren elikagaiak 2500km inguruko ibilbidea egin dute. Ez du zentzurik, erantsitako kostu bat da eta ibilbide hori egiteko, produktua gordetzeko hainbat eta hainbat kontserbagarri bota diote. Horrela, elikagaiak pozoitzen dituzte. Multinazionalen hiru fusio handik mundu mailako hazien %70 komertzializatzen dute eta ia agrokimikoen %65a. Gure elikadura hiru multinazional handien pean dago eta horrek kalte egiten dio nekazari txikiari. Elikadura burujabetza berreskuratu behar dugu.
Hortaz, erostea ekintza politiko bat da?
Erosten dudanaren arabera, ekoizpen sistema bat sustatzen edo pizgarria kentzen ari naiz. Elikagai ekologikoak erosten baditut, orain Espainian gertatzen ari den bezala, merkataritza saltoki handiek horiek ekoiztuko dituzte. Zuk eskatzen duzuna ekoitziko da. Kontsumitzailearen boterea handia da eta indarra dugu mundu hobe bat lortzeko eta nekazaritza osasuntsuago baten alde egiteko. Oso garrantzitsua da gure erosketa orga modu baketsuan eraldatzea eta gerra orga batean bihurtzea.
Zein da zure iritzia nekazaritza ekologikoari buruz? Uste duzu etorkizuneko nekazaritza dela?
Etorkizuneko nekazaritza halabeharrez iraunkorra izanen da, ezin da ingurumenarekin erasokorra izan eta gizakion osasuna sustatu behar du. Mahai gainean jartzen baditugu baldintza hauek, nekazaritza ekologikoa da puntu gehien dituena etorkizuneko nekazaritza izateko. Ingurumena errespetatu behar du eta ekologia ere bai, iraganeko nekazaritza bezala. Baina honek ez du esan nahi iraganera itzuli behar dugula, baizik eta zientziaren aurrerapausoak baliatu behar ditugula, lan gogorra zena arinagoa egiteko eta nekazarien lana erosoago egiteko. Gainera, uste dut tokian tokiko barietateekin lotura ekologiko esplizitua izan behar dela.
Av. Serapio Huici, 22 - 1ª Planta. Edificio de Peritos 31610 Villava (Navarra) | Tel-Fax: 948 17 83 32-948 25 66 42 | cpaen@cpaen.org